Verdwenen sporen van de Eerste Wereldoorlog

De Westhoek ademt geschiedenis uit. Zichtbaar, maar zeker ook onzichtbaar. Zes kunstenaars gingen aan de slag om een unieke herinnering te creëren voor verdwenen sporen. Duitse begraafplaatsen, geallieerde dodenakkers, tramsporen en ziekenboegen vertellen opnieuw hun verhaal in vierentwintig kunstwerken.

 Zes fietslussen doorkruisen het landschap en verbinden de kunstwerken met elkaar. Ze kregen elk de naam van een tot nu toe nog onbekend persoon die het slachtoffer werd tijdens de Eerste Wereldoorlog. Eliza, Marie Pauline, Mary, Hans Christersen, Marie-Thérèse en Walter krijgen een stem. Wij fietsen in twee dagen de routes Marie Pauline Picard en Eliza Vaneeckhoutte en vallen van de ene verwondering in de andere.

We starten de route Marie Pauline Picard aan bezoekerscentrum Westfront in Nieuwpoort. Het is niet moeilijk te vinden, want vlak aan de haven ligt het opvallende Koning Albert I monument. Hieronder vind je Westfront, dat de deuren opende in 2014. Dit centrum neemt ons al mee naar de Eerste Wereldoorlog en vertelt het verhaal van de onderwaterzetting van de poldervlakte, waardoor de Duitse invasie voor Nieuwpoort tot staan werd gebracht. ‘Jaarlijks kunnen we rekenen op ruim 25.000 bezoekers’, zo vertelt de onthaalbediende. Het is een goede inleiding, maar we staan te popelen om de buitenlucht in te ademen en landschapskunst te beleven. 

Vluchtend Paard: het meesleuren van de geschiedenis

Met heel veel goesting én een winterzonnetje op onze snoet springen we op de e-bike. Of toch bijna, want het eerste werk bevindt zich al in de voortuin van Westfront. Het is Vluchtend Paard, vervaardigd door Klaas Bullynck. Deze installatie, die vertrekt vanuit de herinnering van meer dan zeven miljoen gesneuvelde paarden uit WO I, heeft iets angstaanjagends. Dit lastdier sleurt de geschiedenis met zich mee. We laten het dier achter ons, fietsen weg van de zee en volgen het kanaal Nieuwpoort – Duinkerke. Al snel maken we de oversteek via een prachtig metalen brugje en rijden het provinciedomein Koolhofput binnen. Naast de frontzate, de bedding van de oude spoorlijn Nieuwpoort-Diksmuide, ligt de zandwinningsvijver te blinken in de zon. Op dit prachtige fiets- en wandelpad trappen we in één rechte lijn stevig door tot in Ramskapelle. Heerlijk fietsen is het hier, ver weg van gemotoriseerd verkeer. Langs kleine straatjes en met meanderende kleine waterlopen als gids, fietsen we door Pervijze naar Booitshoeke. Akkers en weides trekken aan ons voorbij, de wind krijgt vrij spel en hier en daar horen we loeiende koeien en brommende tractoren. Het open landschap wordt getypeerd door actieve boerderijen. Tussen het vele riet waagt een visser zijn kans. Het vissen op zich zal zijn doel niet zijn, wel het genieten van de natuur en de rust. En dat is ook wat wij volop doen. Aangekomen in Steenkerke houden we even halt. Dit dorpje heeft iets liefelijks en onder de kerktoren installeren we ons op een bankje. Twee eenzame kano’s liggen in het water te wachten tot iemand hen huurt om op ontdekking te gaan. Na deze korte stop ruilen we het dorp in voor prachtige bomenrijen, met hier en daar een huisje desolaat in het landschap. 

Chemin de fer: hoop en wanhoop langs de tramroute

In Vinkem bewonderen we het tweede kunstwerk van de route: Chemin de fer. Drie mannen zitten gezellig in een busje op ons te wachten. Het zijn Jean-Louis Muller (Natural Living), Philippe Louwye (Philou – art of shaping wood) en Kristof Verkouille (Fer-unique). Samen vormen ze een kunstenaarscollectief, ontstaan in de schoot van het project Onzichtbaar Landschap. We aanschouwen hun werk dat bestaat uit gevlochten wilgen, een grote houten bol en een subtiel aangebrachte klaproos in smeedwerk. Met deze installatie verwijzen de mannen naar de oude tramverbinding Veurne-Poperinge. De onzichtbare spoorweg zou vele verhalen kunnen vertellen over wat er hier destijds plaatsvond. Verhalen van hoop wanneer levensmiddelen en gewonden vervoerd werden, verhalen van wanhoop wanneer de soldaten en de munitie verschenen. De wilgen symboliseren het spoor dat vloeiend door het landschap liep. ‘De smalle zone gaf me de mogelijkheid om een lang uitgerekt werk te maken dat overeenstemt met de spoorlijn. Ik hou van de uitdaging om te spelen met het landschap’, legt Jean uit. De houten bol is de aarde en verwijst naar transport dat goederen en mensen de wereld rond brengt. ‘De lijnen erin refereren naar de vele loopgraven en naar de emoties die gepaard gaan met het transport.’ De bol is intussen beroemd en berucht, want vandalen gingen al aan de haal met het oorspronkelijke werk. Het derde element van de installatie, de klaproos of poppy, is het symbool van de oorlogsherdenking. ‘We zijn zeer blij dat we 11 van de 24 werken in dit project konden maken. Elk hebben we onze specialiteit en al snel voelden we dat onze stijl perfect samen past en onze ideeën spontaan samensmolten’, aldus Jean. ‘Het fijne aan samenwerken is dat je meer inzichten krijgt en kunt werken op grotere schaal. Dit is ongetwijfeld het begin van een langdurige samenwerking’, vult Kristof aan. 

Black Sativa: vrede en verzoening

Na deze bijzondere ontmoeting vervolgen we onze weg richting De Panne. We laten de zeer landelijke wegen achter ons en mengen ons onder drukker verkeer. Aan de militaire begraafplaats in Adinkerke, wat verscholen achter de hoofdweg, staat onopvallend Black Sativa, een sculptuur van de hand van Robin Uzeel (Arbo Art). Het is een spiritueel symbool dat ons eraan herinnert dat het leven een cirkel is van de geboorte tot de dood. Het wordt gekenmerkt door gebeurtenissen die - zelfs in tijden van oorlog - hoop bieden voor vrede en verzoening. Het zwart verbrande kastanjehout vertegenwoordigt de vele bomen die verwoest zijn door de oorlog. 

Monument des Héros 

We blijven aan de kust en gaan in Koksijde op zoek naar het vierde en laatste kunstwerk van de route. Monument des Héros van het kunstenaarscollectief is een prachtig werk dat opnieuw de drie elementen – wilgen, massief hout en smeedwerk – op een originele manier met elkaar combineert. Het verwijst naar een verdwenen monument ter herdenking van Franse soldaten. Een bijzonder gevoel overheerst door het contrast tussen de drukke straat en een kunstwerk om stil van te worden. Onze tocht zit er bijna op voor vandaag. Tijdens het laatste stukje vervoegen we weer het jaagpad. Schapen die de weg versperren, kijken ons vredelievend aan. Het zijn Ardense Voskoppen, een oud Belgisch ras dat ingezet wordt voor bermbegrazing. Deze ecologische vervangers van de grasmachine zijn levend erfgoed. 

We leveren de fietsen af en verplaatsen ons met de wagen naar Ieper. Iets voor acht ’s avonds trekken we naar de Menenpoort waar we de Last Post bijwonen. 

De volgende dag staat de route Eliza Vaneeckhoutte op het programma. Aan de stadsvijvers, net buiten de vestingwallen, ontmoeten we kunstenaar Robin Uzeel (Arbo Art). Bomen vormen de rode draad doorheen zijn leven: ‘Ik ben binnen de familie de zevende generatie die met bomen werkt. Op mijn 20ste maakte ik mijn eerste kunstwerk in hout.’ 

Intussen stelt Robin over heel Europa tentoon. De boomchirurg omschrijft zijn werk als reïncarnatie van bomen. ‘Ik geef de bomen een nieuw leven, in een andere dimensie’, legt hij uit. Hij creëert abstracte beeldhouwwerken. ‘Ik weet nooit vooraf waar ik zal uitkomen. Het werk groeit, vanuit mijn respect voor bomen.’ Deelnemen aan het kunstenproject met de oorlog als uitgangspunt, was voor Robin ook een mooi eerbetoon aan zijn overgrootvader.

 ‘Hij moest met de Engelsen mee vechten tegen de Duitsers in de loopgraven van Diksmuide. Net voor hij zelf gekwetst werd, had zijn kleren gewisseld met een dode Engelse soldaat. Zo kwam hij voor verzorging op een boot naar Manchester terecht. De Schotse verpleegster die hem verzorgde, werd uiteindelijk zijn vrouw. Een mooi liefdesverhaal in moeilijke tijden …’ Vijf kunstwerken binnen het project Onzichtbaar Landschap zijn van de hand van Robin. Gisteren zagen we al zijn werk Black Sativa in De Panne, vandaag zullen we Mose Egetrae in Reningelst passeren. 

Quercus Sanctus: eikenblad als symbool voor kracht en energie

Na dit fijne gesprek verlaten we Robins geboortestad Ieper langs de prachtige dreef aan de Zillebeekse vijvers. Onze eerste stop is aan het kunstwerk Quercus Sanctus, opnieuw van het kunstenaarscollectief. Wat een magische plek! In het midden van een grote cirkel, gevormd door de bommenkrater Caterpillar, drijft een impressionant eikenblad op het water. De eik, een boom die vaak aanzien wordt als kracht, energie en verbinding tussen hemel en aarde, was ook voor de Duitsers tijdens de oorlog een symbool dat terugkwam op uniformen en begraafplaatsen. We zijn onder de indruk van de plaats en het werk. Wanneer we rondwandelen, valt het ons op dat de uitstraling van het kunstwerk verschilt naargelang de plaats waar je staat en de lichtinval. Dit is duidelijk een verscholen pareltje. Vervolgens doorkruisen we provinciedomein De Palingbeek. Boomgaarden en landart CWRM van Koen Vanmechelen trekken zich aan ons voorbij vooraleer we de voormalige frontlinie The Bluff oversteken.

 Courbes des émotions: emoties tijdens een turbulente periode 

We fietsen door Voormezele en hebben zicht op de Kemmelberg. Net voor het centrum van Wijtschate stokt onze adem even van verwondering bij het zien van het volgende kunstwerk. Courbes des émotions, van het kunstenaarscollectief, is ongetwijfeld het paradepaardje van het project. Het prachtige uitzicht op het landschap vormt de basis voor deze levende installatie. Vogeltjes hebben het al ingepalmd als speelterrein. Het kunstwerk met golvende bewegingen zal de komende jaren verder groeien en veranderen van vorm. Het staat voor de emoties en gevoelens tijdens de turbulente periode van de oorlogsvoering. We installeren ons op de duo relaxbank en zitten enige tijd zwijgend naast elkaar. Deze plek nodigt uit tot vertragen. Na dit heerlijke moment fietsen we van Wijtschate door naar Mesen. 

Tommy: eerbetoon aan de opgeofferde kleine man

In dit kleinste stadje van ons land flirten we met de Franse grens. Al van ver zien we de Sint-Nikklaaskerk met zijn koepelvormige top, ook wel de Dikkop genoemd. We zetten onze fietsen langs de kant en beklimmen de toren. 214 treden later genieten we van een fenomenaal panoramisch uitzicht over de stad en haar omgeving, tussen West-Vlaamse heuvels en de Noord-Franse vlaktes. Terug op de fiets passeren we het volgende kunstwerk: Tommy, van Benjamin Gardin (Spectrum Artefact). De obelisk vormt een baken in het landschap en dankt zijn naam aan de bijnaam voor Britse soldaten. Het werk is een eerbetoon aan de opgeofferde kleine man, de onbekende soldaat, de Tommy. We fietsen verder langs kleine straatjes omringd door boeren die druk in de weer zijn. Tussen de rechthoekige patronen van akkers en weides rijden we Heuvelland binnen. Deze regio was tijdens de eerste Wereldoorlog vanwege zijn vele heuvels van groot militair strategisch belang. We bevinden ons in 360 graden open ruimte. Het glooiende landschap zorgt ervoor dat we tot aan de horizon enkel akkers zien met hier en daar een kerktoren en links van ons de Kemmelberg. Daar gaan we heen om op hoogte tussen de bomen te genieten van onze picknick. Bergaf bereiken we Kemmel. Het uitermate gezellige dorpsplein nodigt uit om even te verpozen voor we de Lettenberg trotseren. Heuvelland heeft duidelijk zijn naam niet gestolen, want zelfs op onze e-bike is het stevig trappen. Om De Klijte te bereiken staat ons nog een kuitenbijter te wachten, maar ook hier worden we beloond met mooie uitzichten. 

Mose Egetrae: de massagraven herdacht 

Nog even trappen we op de pedalen tot in Reningelst. Daar staat het laatste kunstwerk ons op te wachten: Mose Egetrae van Robin Uzeel. ‘Voor de installatie heb ik een Moeraseik gebruikt die duizenden jaren onder de grond heeft gelegen; vandaar de zwarte kleur. De boom is een deel van de collectie van het oerbos dat zes jaar geleden tijdens opgravingen gevonden werd. Met een beetje fantasie zie je er een paardenschedel in. De kleur verwijst naar de vele lijken in massagraven waar ook paarden in terecht kwamen’, legt de kunstenaar uit. Paarden zijn hier niet meer te zien, wel koeien die in de schaduw van de kerk en brouwerij Sint-Joris rustig liggen te herkauwen. Veertig kilometer hebben we vandaag al in de benen. De laatste tien kilometer leiden ons via Vlamertinge terug naar onze startplaats in Ieper. De zon gaat intussen onder en de regio baadt in een magische gloed. Even maak ik de overpeinzing van de afgelopen dagen. We genoten van het uitgestrekte landschap en de stilte en keken respectvol naar het verleden aan de hand van kunst. We Will Remember Them ... 

• Eliza Vaneeckhoute (route van 50km, start en einde in Ieper): Eliza woont in Voormezele en wanneer ze als kind met enkele vriendinnetjes buiten speelt, wordt ze in juli 1915 getroffen door een granaat. Ze overlijdt kort daarna.
• Marie Pauline Picard (route van 58km, start en einde in Veurne): Deze Brusselse bouwt samen met haar man een veldhospitaal in De Panne. Op terugreis van de Verenigde Staten wordt haar boot aangevallen door een onderzeeër waarbij ze het leven laat. 
• Mary Borden (route 42km, start en einde in Alveringem): De Amerikaanse Mary bouwt een hospitaal dicht bij het front (Beveren-aan-de-IJzer) omdat ze de wantoestanden van de verpleegpost niet langer kan aanzien. Haar aanpak blijkt succesvol en krijgt navolging aan de slagvelden van de Somme.
• Hans Christersen Bonde (47km, start en einde in Houthulst): Ondanks één goedwerkende long wordt Hans ingelijfd in het Duitse leger. In januari 1915 raakt hij gewond in Bikschote en negen dagen later overlijdt hij aan zijn verwondingen.
• Marie-Thérèse Claeys (57km, start en einde Diksmuide): Ze vlucht met drie dochters, schoondochter en drie kleinkinderen omdat het Franse leger het station van Handzame onder vuur neemt. De kelder van hun tabaksfabriek waarin ze schuilen stort in en enkel schoondochter Louise kan gered worden. De rest sterft door verstikking.
• Walter Stelzer (39km, start en einde in Zonnebeke): De 18-jarige Duitse sporter behaalt brons op het WK baanwielrennen voor amateur in 1914. Hij kijkt uit naar zijn volgend kampioenschap, maar raakt ernstig verwond en overlijdt aan zijn verwondingen.