Natuur wordt industrie wordt natuur

In het Paradijs plonst een kikker in het water. De poel die hij doet rimpelen, heeft betonranden in plaats van rietkanten en weerspiegelt roestige buizen, pijlers en platformen. Maar varens, berken, grassen en bloemen rukken op! Het Paradijs is de uitgestrekte tuin van de Völklinger Hütte, de reusachtige ijzersmelterij die 36 jaar na haar sluiting nog altijd het stadje Völklingen overheerst. Niet alleen de planten zijn hier pioniers. De IJzersmelterij van Völklingen was de eerste industriële site die beschermd werd als monument en, in 1994, erkend als werelderfgoed. Hier kan je genieten van twee Duitse uitvindingen. Industriecultuur staat voor concerten, theater en expo’s in de oude fabrieksgebouwen, Industrienatuur is de nieuwe natuur die de terreinen heeft heroverd. En er ieder jaar paradijselijker uitziet...

Natuur in meervoud

Völklingen ligt aan de Saar, die van zuid naar noord door het Saarland stroomt. Eigenlijk ontleent de kleinste deelstaat van Duitsland zijn identiteit aan deze zijrivier van de Moezel. We maken drie wandelingen langs de Saar, die je natuur op totaal verschillende manieren laten beleven. Alsof natuur een meervoud heeft in het Duits! Völklingen is de meest onwaarschijnlijke plek om te starten: een grauw, rommelig stadje dat bijna opgeslokt wordt door de zware industrie.

Bezoekersgids Heinz Henne wacht ons op bij het onthaal van de ijzersmelterij. Eerst bezichtigen we de oude industriegebouwen, daarna trekken we de Industrienatuur in. Het domein bestrijkt zestig hectare en biedt zeven kilometer aan wandelpaden. Daar komen nog een vaste expo over ijzer bovenop, en tijdelijke kunstexpo’s. Heinz raadt je aan om de hele dag uit te trekken. ‘Tussendoor neem je een pauze in de bistro of ga je iets eten buiten het domein. Je kan met je ticket buitengaan en terugkeren.’

Van hel tot paradijs

Heinz heeft de ijzersmelterij gekend toen ze meer op de hel leek dan op het paradijs. Hoogovens bulderden, toortsen fakkelden restgassen af, de cokesfabriek braakte steenkool die gloeide als lava. Hij ziet er jong uit voor iemand die zich al in de jaren 1970 in het zweet werkte. ‘Ik kwam op mijn 16de stage lopen’, vertelt hij. Ouders in het Saarland zeiden toen tegen hun zonen: ‘Bub, geh’ auf die Huitt, oder in der Grub.’ Jongen, zoek een job in het staal of de mijnen en je hebt een levenslang inkomen! In 1970 stelde Völklingen 17.000 mensen tewerk. De sluiting in 1986 trof gezinnen tot 60 kilometer in de omtrek.’

De arbeiders waren gehecht aan hun ijzersmelterij. Ze protesteerden tegen het plan om de installaties te ontmantelen en verkopen als schroot. Na hun baan wilden ze ook niet nog eens hun verleden zien verdwijnen. Sommigen werden gids, zoals Heinz, en nemen je mee naar hun ijzertijd. Zonder Heinz kan ik infopanelen lezen. Maar de Gebläsehalle, het eerste gebouw dat we bezoeken, blijft dan een verstilde, gigantische hal waar enorme blazers stonden. Met Heinz erbij krijgt haar verleden weer klank en kleur. ‘Om ijzererts te smelten, moet je lucht toevoeren’, vertelt hij. ‘Zoals thuis in de grilloven. De blazers maakten lawaai en gaven hitte af. Bovendien regende het hier letterlijk smeerolie. We waren altijd met doeken en zagemeel in de weer. Als je niet poetste, lag de olie na een week vingerdik.’

Yeti’s bij de hoogovens

In de Gebläsehalle is een theater met duizend zitplaatsen ingericht. Een loopbrug verbindt de hal met de sinterfabriek, waar kunstexpo’s lopen en het ijzermuseum Ferrodrom is ondergebracht. De Franse kunstenaar Christian Boltanski creëerde een aangrijpend memoriaal voor de 12.393 dwangarbeiders die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Völklingen gestuurd werden. Beklemmende gangen met archiefkasten leiden naar een stapel werkkleren. De geluidsinstallatie fluistert namen van twintig nationaliteiten, waaronder ook Belgen.

Vanuit de ijzersmelterij vertakken verhalen zich in alle richtingen, zoals planten woekeren in het oerwoud. De hoogovens zijn verstrikt in een kluwen van buizen, platformen, schoorstenen en windverhitters. Hun vorm doet denken aan frisdrankflessen. En de ertslift lijkt op een rollercoaster. Wagentjes hangen aan de monorail, die naar het 27 meter hoge platform leidt waar arbeiders zoals Heinz de hoogovens vulden met cokes en ijzererts. Ze kiepten de wagentjes leeg in de hals van de reuzenfles, en draaiden daarna de schroefdop dicht. ‘In de winter zagen we er soms uit als de yeti,’ vertelt Heinz. ‘Onze rug wit van de sneeuw en ons voorhoofd heetgebakerd en bezweet.’

Het platform is 245 meter lang en loopt langs zes hoogovens die vanaf 1883 zijn opgestart. ‘Nergens zijn hoogovens zo dicht bij elkaar gebouwd’, zegt Heinz. ‘De Unesco-delegatie die Völklingen bezocht, was met verstomming geslagen.’ Dat kan ik begrijpen. Ik hap inmiddels zowat naar adem van ontzag. Het uitzicht op de hoogovens is apocalyptisch. De Saar stroomt langs uitgestrekte industrieterreinen. Een gasfakkel spuwt een luide, hoge vlam uit. In de overgebleven staalfabrieken van het Saarland werken nog 5000 mensen. De kerk van Völklingen is een speld tussen ertsbergen. ‘Vroeger had je hier een dozijn kroegen kunnen zien’, vertelt Heinz. ‘Na iedere werkshift zetten ze honderden pinten klaar.’

Betreden niet meer verboden

Voorbij de hoogovens wenkt het Paradijs. In het gebied tussen de cokesfabriek en de Saar zijn 25 jaar lang geen mensen geweest. Betreten verboten! De natuur kreeg vrij spel achter de hoge muren van de ijzersmelterij. Berken, vlinderstruiken en varens schoten wortel in een gebied waar vroeger vlammen en stofwolken je de adem afsneden. ‘Hier leven vossen, vissen, everzwijnen en 25 vogelsoorten’, zegt Heinz, terwijl we wandelpaden tussen de bomen volgen. Het Paradijs bestaat uit twaalf landschapstuinen versierd met street art en andere kunstprojecten. De lokale kunstschool heeft moerbeibomen geplant, die zijderupsen moeten aantrekken. Over dertig jaar zouden de diertjes dan zijde produceren. Op de volgende editie van de Urban Art Biënnale moet je gelukkig maar tot 2024 wachten.

Inmiddels zijn we al ruim vier uur met Heinz op pad. Een kikker springt in het water en bij een reusachtig standbeeld van een gorilla hebben everzwijnen de aarde omgewoeld. Heinz is een liefhebber van street art geworden. De restauratie van de ijzersmelterij heeft niet alleen zijn verleden gered, maar ook zijn kijk op de wereld verrijkt.

Ouderwets heimatgevoel

Dertig kilometer stroomopwaarts van Völklingen mondt de Blies uit in de Saar. Het riviertje bakent de grens af met Frankrijk en slingert door het Unesco Biosfeerreservaat Bliesgau. Ook hier hebben mensen het landschap vertimmerd, niet met zware machines, maar met spades, bijlen en ploegen. De Kelten en Romeinen begonnen er al mee. Tweeduizend jaar later is het biosfeerreservaat een lappendeken van microbiotopen waar ontzettend veel planten- en dierensoorten gedijen. Het Paradijs in Völklingen was ommuurd; in de Bliesgau staan heggen.

Als wandelaar ontdek je achter elke bocht een nieuw landschap. We rijden naar Kleinblittersdorf en stappen het Bliesgrenspad. Deze wandellus van 15 km is erkend als Premiumpad omdat ze natuurlijke paden volgt en veel variatie biedt. Eerst volg je de rivier Blies. Het hoge gras in de broeklanden langs het water is doorweekt van de dauw. Steek de voetgangersbrug naar Sarreguemines over en je kan de indrukwekkende historische watermolen op de Blies bezoeken. Wij blijven op het wandelpad. Via visvijvers, stille grensdorpjes en landwegen bereiken we de beukenbossen tegen de heuvelflank. Op de heuvelrug eindigt het bos en ontvouwen zich weidse kalkgraslanden, waar in de lente een recordaantal orchideeënsoorten bloeien. Alleen heggen onderbreken het groene landschap van boomgaarden en weilanden. In de verte tekenen zich de donkere contouren van de Vogezen af.

Via een slingerpad met stenen muurtjes dalen we af door een boomgaard. Na de winderige weilanden is dit een beschutte plek. Dieren kunnen schuilen, ook in de heggen, of de open ruimte opzoeken. Zeldzame veerassen begrazen het biosfeerreservaat, everzwijnen en reeën worden bejaagd. In Hotel Hubertushof Born kan ik de specialiteiten van het biosfeerreservaat proeven. Wild, appels, yoghurt, honing, kazen… Het is het soort hotel waar de eigenares bij het ontbijt je spiegelei bakt. De houten gelagzaal is in drie generaties tijd niet veranderd. Maar het ouderwetse heimatgevoel past bij een biosfeerreservaat waar seizoenen meer betekenen dan jaren.

Torenhoog boven de Saar

‘De Saar is onze moeder der rivieren’, zei Heinz. De ijzersmelterij haalde koelwater uit de rivier en veroorzaakte pollutie, maar inmiddels is de waterkwaliteit verbeterd. Vlakbij het drielandenpunt van Schengen heeft de Saar zich een weg gebaand door bikkelhard kwartsietgesteente. Zo ontstond een diep uitgesneden meander. De Saarschleife is hét symbool van het Saarland.

De Saarmeander heeft altijd machthebbers aangetrokken. De aartsbisschop van Trier liet de middeleeuwse burcht van Montclair oprichten op de heuvel in de rivierbocht. Politici, van de koning van Pruisen tot Angela Merkel, bezochten het uitkijkpunt van Cloef. Boven het oude panoramaterras rijst sinds 2016 het Baumwipfelpfad op, met een 42 meter hoge uitkijktoren waar iedereen zich de koning of kanselier te rijk kan voelen. Het Boomkroonpad is kindvriendelijk en barrièrevrij.

Wandelen in de bomen

In het woord Baumwipfelpfad hoor ik boomkruinen wiebelen. Maar dat valt op het 1250 meter lange pad toch wat tegen: zo dicht bij de beuken, eiken of sparren voel ik me niet. Leerstations voor jong en oud spijkeren je kennis bij over het woud, zijn bewoners en het landschap. Bij de speelstations kunnen kinderen zich op de schommelbrug of de glijbaan wagen, en dat twintig meter boven de grond. Avontuur! Toch rept bijna iedereen zich naar de uitkijktoren, die niet teleurstelt. 42 meter boven de klif verdwijnen alle obstakels uit beeld en kan je de rivierbocht in de diepte nog beter zien.

Eigenlijk wilde ik de Saarmeander uit alle richtingen bekijken. De 15 km lange Saarschleife Tafelweg daalt af naar de rivier en steekt via een brug over naar de binnenkant van de rivierbocht. Daar wandel je over de heuvelrug naar de burcht van Montclair, waar je met wat geluk het kasteelspook kan groeten. Vervolgens daal je weer af naar de Saar en luid je de bel van het veerpontje. Op de andere oever begin je aan de klim naar het Boomkroonpad. Bij regenweer worden de paden tegen de helling erg glibberig. Daarom breken we de wandeling af bij een klif in het woud. Het uitzicht op de Saar is hier minder perfect, maar je hebt het wel voor jou alleen.