Van de Bodensee tot Lichtenstein: Kommen Sie mit?

Weinig landen zo iconisch als Zwitserland, dat steevast beelden oproept van de besneeuwde Matterhorn of het elegante meer van Genève. Maar ook in het minder bekende oosten, waar het land een onderonsje houdt met Duitsland en Oostenrijk, is veel moois te ontdekken. En dan hebben we het nog niet gehad over die andere buur, het vijfde kleinste landje ter wereld: Fürstentum Liechtenstein. En dat is precies wat we wél gaan doen, het erover hebben. Want er zijn redenen zat om naar dit unieke stukje Europa af te zakken.

Tien minuten rijden vanuit camping Bruggerhorn in Sankt Margrethen en lap, daar duikt ze op: de roemrijke Bodensee. Bij zijn bezoek ruim honderd jaar geleden was de schrijver Rainer Maria Rilke blijkbaar zo onder de indruk, dat hij er zonder dralen een gedicht aan wijdde. In het toepasselijk getitelde Bodensee beschrijft hij lyrisch de kastelen en dorpen aan de oevers van dit op twee na grootste binnenmeer van Europa. Wij zien zo meteen geen reden om Rilke tegen te spreken. 

De Bodensee bevindt zich op het grondgebied van Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland, maar wij laten Duitsland en Oostenrijk rechts liggen en trekken naar het dorpje Rorschach, aan de zuidzijde van het meer. Daar lokt Forum Würth de curieuze bezoeker met tentoonstellingen die een omweg meer dan waard zijn. De huidige Miró expo, getiteld Alles ist Poesie, toont grafisch werk uit de latere periode van de Catalaanse kunstenaar. Ook in de kunsttuin is het goed flaneren tussen grote sculpturen, met zicht op het immer glinsterende meer. En dat allemaal dankzij een uit zijn voegen gebarsten familiebedrijf, gespecialiseerd in assemblagematerialen. Hulde aan de schroevendraaier!

Onze volgende stop aan het meer is in alle opzichten een geval apart. Op de weg naar Rorschach waren we er al gepasseerd: de Markthalle in Altenrhein, naar een ontwerp van de Oostenrijkse kunstenaar en architect Friedensreich Hundertwasser. Tot onze verbazing ligt het midden in industriezone, omgeven door filialen van Mc Donalds en Lidl. Maar wat blijkt? Dat was precies de wens van de architect, die naar eigen zeggen mikte op een ‘schokeffect’. 

De Markthalle is vooral het verhaal van een gedreven dochter. ‘Mijn vader had zijn hele leven een verzekeringsbedrijf geleid en wilde na zijn pensioen iets zots doen’, legt beheerder Nicole Stettler-Lindemann uit. Missie geslaagd, kan je wel zeggen. De hele lokale gemeenschap bouwde mee, zoals we kunnen zien in de fototentoonstelling die ‘the making of’ toont: van huismoeders tot mannen en kinderen, iedereen ging aan de slag met cement en keramiek. 

Het gebouw biedt onderdak aan een bistro, een museumshop en allerlei culturele evenementen. Sinds kort kan je er zelfs overnachten, in een appartement op de eerste verdieping. Zeer in trek bij Nieuw-Zeelandse architectuurfans, aldus Nicole.

Architectuurfans zijn wij ook, maar slapen doen we toch liefst in ons eigen bed op wielen. Zodra de schemering valt nemen we afscheid van Nicole en de Bodensee om koers te zetten naar het dorpje Balgach. Daar worden we verwacht in restaurant Hedwig dat een verzorgde en creatieve keuken serveert, met een hoofdrol voor seizoensgroente en lokale producten uit het Rheintal. De korte keten blijkt ook uit de wijnkeuze: een fluwelen pinot noir van het nabijgelegen domein Schmidheiny. 

Slapen doen we die nacht op twee oren, wellicht met dank aan de fluwelen pinot noir. Maar ook de vredige camperplaats aan de rand van het dorp Altstätten is een plus, net als de subtiele koebellensoundtrack die bij de camperplaats inbegrepen is. Geen slaapmiddel of meditatie-app zo doeltreffend als dat rustgevende koebellengeluid, dat ons op deze trip trouw zal vergezellen.

De ochtend brengt optrekkende mist en een voorzichtige zon. Onze bestemming van de dag? Het goed geconserveerde Sankt Gallen, dat bekend staat om zijn Unesco werelderfgoed. De camper deponeren we alvast bij restaurant Schwarzer Bären aan de rand van het stadje. Chef Florian Nolting besloot tijdens de pandemie de parking van zijn restaurant ter beschikking van reislustige camperaars te stellen en heeft het zich niet beklaagd. Pal voor de deur stopt de trein, die je in een kwartiertje naar het hart van de stad brengt. Die Zwitsers weten wat praktisch is. En niet alleen dat: de trein is piekfijn en perfect op tijd. 

We beginnen onze ontdekking van Sankt Gallen met een rondleiding door de historische binnenstad. Gids Ulrike vertelt het verhaal van de monnik Gallus die hier in 612 arriveerde uit Ierland. Tja, ‘hier’, dat was toen nog een wildernis vol zwarte beren. Gallus besloot een abdij te stichten, die algauw bekendheid verwierf omdat er ook een school aan verbonden was, een van de drie Duitstalige scholen van Europa in die tijd. 

Dat werelderfgoed bezoeken we straks, maar nu wijst Ulrike ons op de schitterende vakwerkhuizen uit de vijftiende eeuw, met uitbundig gedecoreerde erkers. De houten sculpturen die erop te zien zijn, van exotisch fruit tot leeuwen en zwevende engelen, verraden een uitzonderlijk gevoel voor detail. Via de waterval - het enige water in de stad, aldus onze gids – wandelen we naar de alarmcentrale. 

Niet dat er plots struikrovers moeten overmeesterd worden door de kantonspolizei. Het opmerkelijke bouwwerk - door locals ‘The Spanish Eye’ genoemd - is van de hedendaagse architect Santiago Calatrava, die in zijn signatuurstijl een onderkomen heeft voorzien voor de vijftien telefonisten die het noodnummer bemannen. De boodschap is duidelijk: dit Spaanse Oog ontgaat niets.

Terwijl we door de centrale Spisergasse wandelen, rondt onze gids af met het verhaal van de rijkdom van Sankt Gallen, te danken aan het textielverleden. Met vlas en hennep, het enige dat in deze regio kon groeien, werd linnen geweven van uitzonderlijke kwaliteit, en de stad stond lange tijd bekend om haar grote ambachtelijke know how op het vlak van borduren en weven. 

De plaatselijke kerkklokken kondigen het middaguur aan en dus trekken we naar Bratwurst und Bowls, waar ze het fenomeen worst zeer serieus nemen. De plaatselijke delicatesse eet je zonder saus, simpelweg met een knapperig broodje. Linda Geier van Toerisme Sankt Gallen legt uit hoe het zit met de vier B’s die in haar stad de tafel domineren: burli (het broodje), bratwurst, bier en biber (een soort peperkoek). 

Wij voegen daar zo meteen nog een vijfde B aan toe: die van bibliotheek. Want intussen is het moment aangebroken om een blik te werpen op de monumentale abdij waar Sankt Gallen zijn Unesco werelderfgoedstatus aan dankt. We zwaaien Linda en de braadworsten uit en duiken diep de geschiedenis in.

De abdijbibliotheek is zonder twijfel een van de allermooiste boekenzalen die een mens zoal kan aantreffen in deze wereld. We worden verzocht om beschermende pantoffels over onze schoenen aan te trekken en dan is het… boenen maar. Geen wonder dat die oude parketvloer er zo goed uitziet. 

De Stiftsbibliothek Sankt Gallen werd gebouwd in de jaren 1758 tot 1767 in een zwierige rococostijl, die de gravitas van haar gewichtige boekeninhoud alle eer aandoet. Van kostbare manuscripten tot een minutieus versierde globe en adembenemende fresco’s op het plafond: je komt meer dan een paar ogen tekort om zoveel schoonheid te kunnen absorberen. 

Het meest kostbare document wordt in een aparte vleugel van de abdij bewaard: het vroegst bekende architectonische plan, getekend op perkament. Dit kloosterplan dateert uit de 9de eeuw en is het enige in zijn soort dat bewaard is gebleven uit de Karolingische periode. We worden een schemerig verlichte ruimte in geloodst en krijgen een video te zien waarin het verhaal van de kloosterplattegrond wordt verteld. 

En dan: tadaa! Daar komt de handgetekende kaart tevoorschijn, achter glas, en gedurende enkele minuten kunnen we van dichtbij kijken naar dit wereldberoemde document. Vijf stukken perkament aan elkaar genaaid, met rode inkt voor de tekening, en bruine inkt voor de woorden die erbij zijn geschreven. 

Enigszins onder de indruk verlaten we de abdij. Onze gedachten gaan naar de monnik die dit stuk werelderfgoed meer dan duizend jaar geleden aan het papier toevertrouwde. Ongemerkt blijken onze gedachten vervolgens te verschuiven naar rösti. Tja, zo vroom zijn we nu ook weer niet, dat we honger afserveren als een futiel aards genoegen. 

Maar voor we onze tanden kunnen zetten in het plaatselijke aardappelgerecht lopen we langs het Rode Plein van kunstenaar Pipilotti Rist en architect Carlos Martinez. Deze buitenmaatse woonkamer in openlucht vind je in de Bleicheli wijk en biedt ruimte om te spelen, dansen of simpelweg te kletsen op een van de flashy rode banken. Vlakbij de waterval nemen we ook nog de kabelbaan naar het hoger gelegen gedeelte van de stad, om vanop een bankje uit te kijken over het dal. Locals zitten er te keuvelen, laten hun hond uit of joggen langs het paadje. Beneden glinstert Sankt Gallen in de blauwige avondschemering.  

Via de sfeervolle straatjes van het centrum wandelen we naar Weinstube zum Baümli, een van de historische Erststockbeizli, zoals ze hier worden genoemd. Deze ‘eersteverdiepingherbergen’ dateren uit de vijftiende eeuw en danken hun bestaan aan de zachte ondergrond van de stad. Daardoor moesten gebouwen op houten palen gezet worden, wat het gelijkvloers donker maakte. Vaak werden daar dan ook de paarden gestald. Goed om te weten, want als je je keuze maakt op basis van wat er op straatniveau te zien is, mis je de mooiste plekken. Ook bij Baümli is dat het geval: je neemt de trap en komt onverwacht in een stijlvolle, gelambriseerde ruimte terecht. Met ruime porties rösti.

Een nacht in de schaduw van Schwarzer Bären zorgt voor nieuwe energie, die we investeren in een mooie wandeling rond het vlakbij gelegen Wenigermeer. De lage mist boven het water zorgt voor mysterieuze taferelen waar de gemiddelde Instagrammer een moord voor zou begaan. Wij kuieren langs het wandelpad en het charmante sluishuisje door de beboste omgeving en schuiven nadien aan in Schwarzer Bären van chef Florian, die ons gul voorziet van heerlijk verwarmende Zwitserse kost én tips voor de komende dagen.

Onze volgende stop is het absurd pittoreske Appenzell, waar we volgens mensen die het kunnen weten zeker kaasfondue moeten eten. Om te beginnen zetten we koers naar Brauerei Locher, die volgens tipgever Florian het beste bier van Zwitserland brouwt. Het is nog wat te vroeg om te proeven, maar we geloven hem op zijn woord. Bij de brouwerij sturen ze ons vervolgens naar het allercharmantste restaurant Sonne voor die beroemde kaasfondue, uiteraard met de lokale Appenzeller kaas. Conceptueel bijzonder simpel: een pan borrelende kaas van hoge kwaliteit, goed donker brood erbij en dan… prikken en verorberen. Lichtjes high worden van geluk, dat ook. 

Het oude dorpscentrum blijkt nog tal van andere verrassingen te herbergen, met Bäckerei Konditorei Drei Könige, messenwinkel Hermann Brander, bazar Hersche voor koekoeksklokken en vooral het buitengewoon interessante Museum Appenzell, dat uitpakt met tijdelijke tentoonstellingen over de regio. De aanpak is niet in het minst muf, integendeel. Zowel de vaste als tijdelijke expo’s bulken van de frisse ideeën en zouden niet misstaan in een groter stedelijk museum. We besluiten dat dit postkaartdorpje zijn schoonheid goed heeft weten te bewaren en klimmen weer aan boord van onze camper.

Overnachten doen we op camping Eischen, hogerop in de bergen. Het uitzicht is geweldig, de faciliteiten tiptop. Al heb je wel Zwitserse munten nodig om te kunnen douchen. Maar wie wil douchen als je ook naar de sterren kan kijken?

‘s Ochtends willen we graag nog wat langer in de bergcamping blijven plakken, maar de Ebenalp roept. Per kabelbaan klimmen we naar een hoogte van 1590 meter, waar tal van bergwandelingen te maken zijn. We kiezen om richting Äscher Gastehaus te wandelen, dat iets lager ligt aan een paadje dat door een grot leidt. De doorgang van de grot was oorspronkelijk veel smaller, maar werd in de jaren vijftig uitgehouwen omdat zondagse wandelaars roestplekken op hun witte pak kregen. 

De ligging van Äscher is moeilijk te omschrijven zonder in uitzinnige superlatieven te vervallen. Het gasthof is verbonden aan de prachtige Wildkirchli uit 1860, letterlijk een houten kerkje in het wild. Woonden we hier, dan zouden we zeker ook elke zondag naar de mis gaan.  

Op het terras van Äscher kan je vanop de eerste rij turen naar glorieuze Alpenreuzen en roofvogels in actie. Ook de verrassend kwalitatieve bergkeuken is vermeldenswaard. Met een uitzicht als dit zouden veel restaurants zich ervan afmaken met industriële kost, maar het jonge team dat hier de dienst uitmaakt heeft duidelijk een duurzame visie. 

Zodra we weer met de voeten op de grond staan, maken we ons klaar voor een rit naar het buitenland. Al moeten we goed kijken om iets van de grensovergang te merken; zó anders ziet Liechtenstein er op het eerste zicht niet uit. Op de enige camping van het land wordt ons een plekje toegewezen, en dan kan het avontuur beginnen. 

De Liechtenstein Trail loopt over een afstand van 75 km en door alle elf gemeenten van het land. Het handige voor kampeerders? De route passeert langs camping Mittagspitze, dus je trekt de camperdeur achter je dicht en kan er meteen aan beginnen. Wij trekken door de bossen naar het dorpje Triesen, en dan verder door naar Triesenberg. Onze gids is de LIstory app, die ons niet alleen de weg wijst maar ook verblijdt met weetjes over dit mysterieuze vorstendom. 

Aangezien de camping ongeveer halverwege de etappe Balzers-Triesen ligt, staat er dus ruwweg anderhalve etappe van de Liechtenstein Trail op ons programma, om en bij de 10 km. Vooral het tweede deel omvat wel flink wat hoogtemeters: we stijgen net geen 500 meter. Na de ontspannen eerste etappe langs velden en boswegen besluiten we even te pauzeren voor koffie, kwestie van de ambitieuze tweede etappe aan te kunnen. Koffie? Daar kan hij wel voor zorgen, verzekert Stefano Fiorini van Eredi Fiorini ons, een van de opvallend talrijke Italiaanse horeca uitbaters die het dorp Triesen rijk is. 

Aangedreven door caffeïne zetten we onze tanden in de beklimming richting Triesenberg. Gaandeweg verwijderen we ons steeds meer van de kronkelende Rijn in de diepte, terwijl het pad ons leidt langs kerkjes, gemengde bossen en kleinschalige wijngaarden. En gelukkig geregeld ook langs een bankje om uit te puffen. In de verte zien we het dorpje Triesenberg liggen, dat ons als een luchtkasteel op de been houdt. 

De honesty shop van Lama- en Alpakahof voorziet ons van een extra scheut brandstof, broodnodig om de laatste kilometers te kunnen wandelen. Triesenberg blijkt alles te hebben wat een afgematte wandelaar nodig heeft. Er is een brandschone bank om uit te rusten aan het dorpspleintje én warempel komt daar zowaar een comfortabele bus aangereden, die ons terug brengt naar een halte vlakbij onze camping. Zo goed zijn de dingen geregeld in Liechtenstein, blijkbaar. 

De dag daarna verkennen we opnieuw een stuk Liechtenstein Trail, maar dan met de fiets. We vertrekken met onze gehuurde e-bikes vanuit Vaduz, de ‘hoofdstad’ die evenwel meer weg heeft van een gemoedelijk dorpje in een of andere bergvallei. Langs de Rijndam – waar de grens met Zwitserland loopt - zetten we koers naar het dorp Bendern in het noorden. Van daaruit volgen we de Liechtenstein Trail zuidwaarts terug naar Vaduz, op het gemak rondkijkend.

De fiets brengt ons op een paar uur langs dorpscentra met sympathieke locals, serene kerkjes met uitzicht, hier en daar een steenweg en ook het Liechtensteiner Brauhaus in Schaan, de enige brouwerij van het land. 

Als we de hoofdstad weer in zicht krijgen, zien we Schloss Vaduz als een kroonjuweel uittorenen boven de vallei. Het is de officiële residentie van de prins, en daarom niet toegankelijk als je geen prins bent. 

Wel toegankelijk is een handvol musea in Vaduz zelf, die een beeld schetsen van het miniatuur vorstendom met 40.000 fortuinlijke onderdanen. Het LandesMuseum, het PostMuseum en de Schatzkammer geven elk op hun eigen manier een inkijk in dit wonderlijke stukje Midden-Europa.

De levenskwaliteit in dit land is bij de hoogste ter wereld, wat veel verklaart over de glimlachende Liechtensteiners die we op de bus en in de straten ontmoeten. Zo ook Anita, waarmee we die avond in gesprek raken op de bus naar Balzers. Ze vertelt ons enthousiast over de föhn, en dat blijkt niets met haar gebeeldhouwde kapsel te maken te hebben. Wel met de typisch Alpiene wind die geregeld zijn warme, droge adem door Liechtenstein blaast. ‘Sommige mensen krijgen er hoofdpijn van. Ik niet, ik hou van de föhn’, zegt ze monter. ‘Zodra hij opsteekt, hang ik mijn was buiten.’ Een betere inkijk in de ziel van Liechtenstein konden we ons niet wensen.

Camping Bruggerhorn

• Strandbadstrasse
• 9430 St. Margrethen
• bruggerhorn.ch
• Grote camping met alle mogelijke faciliteiten, inclusief een mooie zwemzone. De uitbater is behulpzaam. Kampeerders staan wel dicht op elkaar gepakt en de camping ligt niet ver van de autostrade. Vooral geschikt voor diepe slapers dus. 

Camperplaats Allmend

• Oberrieterstrasse 44
• 9450 Altstätten
• allmend-rheintal.ch/stellplaetze
• Een groot terrein aan de rand van een weide met koeien, omzoomd door bergen. Rustig gelegen en met de nodige faciliteiten (stroom, vers water, grijs water lozen, …). Er zijn 150 plaatsen.

Camperplaats bij restaurant Schwarzer Bären 

• Speicherstrasse 151, 9011 Sankt Gallen
• wohnmobilland-schweiz.ch
• Rustig gelegen, prachtig zicht op de vallei aan de achterkant van het restaurant, met de trein voor de deur die je op een wip en een knip naar Sankt Gallen brengt. Fijne combinatie met het restaurant (glaasje wijn zonder zorgen). Geen faciliteiten aanwezig.

Hotel Landgasthof camping Eischen

• Kaustrasse 123, 9050 Appenzell
• eischen.ch/camping/ 
• Weergaloos uitzicht op de bergen, goede infrastructuur en het sjiekste sanitair blok dat we al ooit op een camping gezien hebben. Je hebt er wel Zwitserse munten voor nodig. Verschillende wandelroutes vertrekken vanuit de camping, dus wandelaars zitten hier gebeiteld.

Camping Mittagspitze

• Sägastrasse 29, 9495 Triesen
• campingtriesen.li
• Verzorgde camping in hartje Liechtenstein, die pal op het traject van de Liechtenstein Trail ligt. Er is een uitstekend restaurant op de site. Alle faciliteiten voor campers zijn aanwezig en het sanitair blok is prima.

Voor kleinere verplaatsingen is de Swiss Travel Pass ideaal, waarmee je in Zwitserland en Liechtenstein onbeperkt met het openbaar vervoer kan reizen (trein, bus en boot). Als Belg kan je je ogen moeilijk geloven als je ziet hoe fantastisch het openbaar vervoer hier georganiseerd is. Er is zelfs tapijt op de bus! En ze rijden perfect op tijd, vriendelijke glimlach inbegrepen. Voor een goed overzicht van tijden en verbindingen kan je de SBB.ch app installeren. Let wel op met roaming, want Zwitserland heeft geen deal op dat vlak met de EU. Liechtenstein heeft dat wel, dus surf je hier zoals thuis. 
swisstravelpass.com

Dit stukje Zwitserland en Liechtenstein zelf ontdekken? Nuttige info vind je via de online reiswijzer op www.pasar.be.