Dwars door Gelderland naar het middelpunt van Nederland

Dag 1: Heusden

Als Heusdenaar vind ik het gelijknamige plaatsje aan de Maas een mooi vertrekpunt voor een campertocht door Gelderland. Het Brabantse stadje moest zich aan het drielandenpunt van de oude hertogdommen Gelre en Brabant en het graafschap Holland wel ontwikkelen tot stoere vestingstad, tot de Provinciën zich verenigden en het verval intrad.

Nooit meer Land van Ooit

Om me iets te kunnen voorstellen bij de verwaarlozing en treurnis van het inmiddels prachtig gerestaureerde stadje zoek ik eerst ‘de Poort van Heusden’ op, het stadspark dat ooit het Land van Ooit was. In het voormalige pretpark heerste een wonderlijke en kinderlijke verbeelding. Vandaag wordt het bos waarin het lag omgeven door een fantasieloos industrieterrein. In het park waar kinderen de baas waren, nam de natuur het over. Boomwortels verbrokkelen het asfalt. Alle sporen van de attracties zijn verdwenen, op het napoleontische leger na dat nog steeds – en nu definitief – verdwijnt in de vijver. Een treurig beeld.

Maar er zijn plannen tot herontwikkeling. Het roze restaurantkasteel heet nu Steenenburg en wordt in zijn oorspronkelijke staat hersteld. De gemeente Heusden, sinds 2008 eigenaar van het gebied, beoogt er een integratie van stad en land. Dat komt neer op de bouw van een high-tech medische campus in het park, 120 appartementen,  50 patiowoningen en nog eens 56 ruime bouwkavels voor exclusief wonen. Het stemt me niet minder treurig...

Heusden: 17de-eeuwse fantasie

Dan liever Heusden zelf: een pretpark voor liefhebbers van historische en authentieke stadjes. Hoewel, authentiek… Ook hier hadden ramptoeristen hun gading kunnen vinden als in de jaren 1950-1960 de plannen waren doorgegaan om het door de oorlog geteisterde en verkrotte stadje aan de Maas te vullen met moderne flats, de wallen af te breken en de grachten te dempen. Het stadsbestuur koos er echter voor om de stad in haar 17de-eeuwse luister te herstellen, toen Heusden een van de elf vestingsteden langs de Zuidwaterlinie was met een onneembare gracht. Het gratis toegankelijke stadsmuseum in het Gouvernementshuis vertelt de hele, boeiende geschiedenis. De grachten en de gedempte stadshaven werden weer uitgegraven, 400 woningen werden heropgebouwd in een historische fantasiestijl. Een 18de-eeuwse standerdmolen werd geïmporteerd uit Lommel en nog tweemaal gekopieerd op de wallen. Het project bracht de stad op de rand van het faillissement, waarop de bouwplannen wat versoberd werden. Toch is Heusden vandaag een knus en gezellig fake pareltje en een magneet voor dagjesmensen, al fiets je er in 20 minuten helemaal rond.   

Halte voor de nacht

Vlak bij de vestingstad ligt minicamping De Reeskens, een gemoedelijke en rustige (kinder)boerderijcamping met een beperkt aantal plaatsen. Voor de kinderen zijn er een zandbak en buitenspeelgoed. Het enige sanitairblok is rustiek en toch modern en supernetjes. In een oude woonwagen kunnen tentkampeerders hun potje koken.

Dag 2: Appeltern

Inspiratietuinen van Appeltern

In Appeltern zijn we in het Land van Maas en Waal. Wie Appeltern zegt, zegt de Tuinen van Appeltern. Dertig jaar geleden begon ex-dj Ben van Oorden er een hoveniersbedrijf, om algauw te merken dat tuiniers begeleiding nodig hebben. Zo begon hij met zijn inspiratietuinen. Met behulp van tuinbedrijven uit het hele land zijn de Tuinen vandaag een park van ruim 22 hectare met ontelbare ideeën voor tuinliefhebbers.

Van Oorden moet nogal een huis-, tuin- en keukenfilosoof zijn. Bij de oosterse tuin hangen zijn tuinwijsheden aan de muur, zoals bijvoorbeeld ‘groen is er in elke kleur’, ‘in de herfst van het leven neemt men de meeste tinten waar’ of ‘kleine appels hebben ook een klokhuis’. Het geeft te denken over hoe Van Oorden ooit zijn plaatjes aan elkaar praatte... Appeltern geeft te dromen, want oneindig zijn de suggesties van de tuinbedrijven – met onopvallende sponsorplaatjes aanwezig – aan de bezoekers. Het park is in zones ingedeeld, waarin de ruim 200 modeltuinen per thema te bekijken zijn: stadstuinen, zorgtuinen, groentetuinen, tuinen met verschillende bestratingen of hoogteverschillen, tuinen waarin gewerkt is met bepaalde kleuren, water of diepte. De tuinen wisselen regelmatig van uitzicht of worden in ere gehouden, zoals de symmetrische parktuin van een jong overleden hovenier. Een audiogids geeft toelichting bij de voorbeeldtuinen en stuurt je na je bezoek een link om de beschrijving van de bezochte tuinen nog eens rustig na te lezen. Aan de overkant van het water ligt een wilde buurttuin om kleine en grote kinderen eens uit te laten.     

Halte voor de nacht

Camping Het Groene Eiland is een witte zee van caravans, stacaravans en hier en daar een camper, op een eiland in een baai van de Maas. Je staat altijd aan de oever, met zicht op het water, of er dichtbij. Een unieke plek met zandstrand, rivierwater, kinderanimatie, een winkeltje en proper sanitair. Denk eraan om je eigen wc-papier mee te brengen!

Dag 3: Nijmegen

Mariken van Nijmegen

Het Land van Maas en Waal is omgeven door water. Dat zie je niet altijd, maar je merkt het wel aan de dijken overal. Nijmegen mag dan aan de Waal liggen, de afgelopen dagen stroomde er vooral bier door de stad. Ik kom in de stad aan op het moment dat de befaamde vierdaagse van Nijmegen net achter de rug is. De grootste meerdaagse wandelprestatietocht ter wereld is vooral een excuus om eind juli nog eens carnaval te vieren. De biertenten in de heuvelige binnenstad en op de brede kade worden afgebroken als ik per fiets Mariken van Nieumeghen groet op de Grote Markt, een middeleeuws Roodkapje uit een stichtelijk mirakelspel, met de duivel als boze wolf. Geen drankduivel valt mij lastig als ik de Waal over fiets. Over de nieuwe Waalbrug welteverstaan, ‘de Oversteek’ genoemd naar de plek waar in september 1944 de Amerikanen de brede stroom overstaken. De Waal is eigenlijk de Rijn, die bij het binnenkomen van Nederland een zijarm, de Nederrijn, afsplitst.    

Heilig Land Stichting

Over mirakels en waterlopen gesproken: Nijmegen kent ook een bijna vergeten, religieus park. Ten zuiden van de stad, in de gemeente Berg en Dal, ligt het Museumpark Orientalis. De beheerder van dit oudste openluchtmuseum van Nederland, de Heilig Land Stichting, werd in 1911 opgericht om het Oude en Nieuwe Testament aanschouwelijk te maken door Jezus’ Palestina te laten verrijzen. In de jaren 1950 trok het ‘Bijbels openluchtmuseum’ nog tienduizenden bezoekers. In de jaren 1970 werd een meer cultuurhistorische focus gelegd op de drie abrahamitische religies. Vandaag doet het museum zijn best om te overleven, onder meer door de staten Israël en Oman als sponsor binnen te halen. Helaas is de binnenexpo over de religies en de stichting zelf zo stoffig als de Negevwoestijn, lijkt de inrichting van het Arabische vissersdorp meer op toeristische propaganda voor Oman en is ook het joodse dorpje compleet uitgestorven. Zijn alle bewoners naar de kerk of synagoge? Zelfs bezoekers zijn op één hand te tellen. En dat is toch wel jammer, want het bospark is mooi, het anachronistische paleis van Pilatus indrukwekkend en de maquettes van Jeruzalem en Egypte oerdegelijk. Modernere toevoegingen zijn een Nobelprijswinnaarspad en een pad met lintjes waarop je zelf een goede boodschap of wens kan achterlaten. Het park is zichtbaar verouderd, maar sympathiek en nergens drammerig, en je bent er voor weinig geld een paar uur zoet.

De echte attractie is zelfs gratis en ligt naast het museumpark: de begraafplaats en de oriëntaals aandoende parochiekerk van de Stichting. Het kerkhof is door de bijzondere aanleg met ronde stenen grafperkjes, de gereconstrueerde Hof van Olijven en Golgotha een terecht Rijksmonument.

Halte voor de nacht

Ik steek de Waal over en waag me over de smalle Waaldijk naar Camping De Grote Altena (Oosterhout): een mooie plek tussen de druk bevaren rivier en de dijk, met een zandstrand, toiletten en douches in een container (beperkt, maar netjes).

Dag 4: Arnhem

Hedendaags openluchtmuseum

Ook het Openluchtmuseum van Arnhem dateert uit de tijd dat antiek nog modern was. Dit plaatselijke Bokrijk bestaat al sinds 1918, maar is een aantrekkelijk hedendaags en Europees bekroond museum dat regelmatig nieuwe installaties toevoegt. Je ziet er natuurlijk veel molens, maar ook pittoreske vissershuisjes en een scheepswerf uit Marken. Oude boerderijen hebben elk een verhaal: eentje uit Budel vertelt over de Eerste Wereldoorlog, een Limburgse boerderij die moest wijken voor de mijn van Geleen vertelt over de groei van het toerisme in Zuid-Limburg én leert wat een katholiek communiefeest is. Maar er staat evengoed een caravan uit 1969 die veel bekijks heeft, een Molukse barak zoals die waarin na ‘de politionele acties’ na de Tweede Wereldoorlog duizenden christelijke en collaborerende Molukkers in onwaardige omstandigheden werden ondergebracht.

Het park toont via zijn gebouwen de Nederlandse geschiedenis. Het Groene Kruisgebouw vertelt over de gezondheidszorg in de jaren 1950, de vier Tilburgse arbeidershuisjes over de levensomstandigheden van midden 19de eeuw tot 1970, een Zeeuws kerkje verhaalt het belang van de Statenbijbel voor de Nederlandse standaardtaal. Er werd in de jaren 1990 een antieke tramlijn aangelegd rond het park, in 2012 werden tien jaar eerder gesloopte krotten uit de Amsterdamse Jordaan heropgebouwd, die er op een interactieve manier iets leren over migratie, in 2014 opende het ‘watersnoodopvanghuis’ en in 2017 kreeg het entreegebouw een permanente expo over de Nederlandse Canon.

Aangename hoofdstad

Arnhem zelf is – al is het de provinciehoofdplaats – kleiner dan Nijmegen en ligt aan de kleinere Nederrijn, maar is aangenaam en aantrekkelijk. Langs de door de horeca gezellige Rijnkade herinneren nogal wat herdenkingsplantsoenen en een gratis bezoekerscentrum aan de Rijnbrug je eraan hoe de mislukte herovering van Arnhem in 1944 ‘een brug te ver’ was voor de geallieerden. De binnenstad telt wat winkelstraten en een feestvarken. De Arnhemse Burgers’ Zoo vierde zijn eeuwfeest met een kolossaal aardvarken. Niet dat het daarmee iets bedoelde, het is gewoon de enige Nederlandse dierentuin met een aardvarken in zijn collectie.

Halte voor de nacht

De schaduwrijke Camping Warnsborn ligt ten noorden van Apeldoorn, aan de rand van de Veluwe: ideaal om met de fiets af te dalen naar de stad of in de andere richting de natuur in te trekken. Er zijn tal van wandel- en fietsmogelijkheden, maar de wifi is er vrij duur.

Dag 5-6: Apeldoorn

MTB op de Veluwe

Apeldoorn is door zijn ligging ten oosten van de Veluwe wel een dag of twee waard. Vanuit de camping waar ik voor twee nachten neerstrijk, spring ik na de lange openluchtmuseumwandelingen van de afgelopen dagen op mijn mountainbike en trek, gewapend met een kaart en véél water, de Veluwe in. Het is de heetste dag van het jaar, maar behalve een open stuk over de heide, langs een militair domein, loopt de combinatie van drie lussen die ik rijd grotendeels door het lommerrijke bos. Daar zijn paardensporen in het harde zand nog het lastigst: alsof je op kasseien rijdt.

In de uitgestrekte verlatenheid van de heide duikt opeens een sfinx op: zendstation Radio Kootwijk is een betonnen kolos in art deco die als een kathedraal voor konijnen lui op de heide ligt te zonnen. Honderd jaar geleden was het op deze hooggelegen en lege vlakte een belangrijk contactpunt met Nederlands-Indië. De omgeving heeft wel meer van een woestijn: het Kootwijkerzand doet met zijn gloeiendhete zandheuvels aan de Sahara denken. Ik ben blij wanneer ik weer in de naaldbossen rijd die werden aangelegd om de verspreiding van de zandduinen te voorkomen. Uitgedroogd zoek ik het zwembad van de camping op.

Naar Het Loo

Keurig opgefrist maak ik me op voor een koninklijk bezoek. Paleis Het Loo is zelf bezig aan een uitgebreide opknapbeurt. De 17de-eeuwse stadhouder en koning van Engeland Willem III maakte van een jachtpaviljoen een barok paleis met een op Versailles geïnspireerde tuin. Napoleons broer Louis-Napoleon pleisterde het gebouw wit en maakte – vreemd genoeg – van de strakke Franse tuin een Engelse landschapstuin. De tuin is begin jaren 1980 in zijn oude luister hersteld, tegen 2021 is ook het paleis zelf aangepakt en krijgt het een ondergronds bezoekerscentrum.

Van op het dak van het paleis zijn tuin en werken goed te observeren. Dat wisten destijds de adellijke dames ook, die toekeken op de jacht van de heren. Bij het openleggen van het ‘bassecour’ zijn niet alleen een afvalput, maar ook merovingische graven en restanten van bewoning uit de bronstijd ontdekt. Dat heeft koningin Wilhelmina, die hier opgroeide en in 1962 stierf, nooit geweten. Ik zie tal van prinsesjes rondlopen – ’s zomers op dinsdag en woensdag krijgen verklede jonge bezoekers een aangepast animatieprogramma.  

Achter de Franse tuin kan je met je ticket in en uit het domein voor een ‘oranjewandeling’ in het vijverpark. Koning Willem III – een andere, 19de-eeuwse Willem III is dat – ging er graag zwemmen. In een woning bij het paleis wonen vandaag prinses Margriet en haar man Pieter van Vollenhoven. Het Loo in Apeldoorn is sinds Koninginnedag 2009 op een noodlottige manier verbonden aan het Nederlands koninklijk huis: toen op 30 april rond de middag de koninklijke familie in een open bus richting paleis toerde, reed een wagen met opzet in op het publiek. Hij miste de bus op een haar en kwam tot stilstand tegen een obelisk. Zeven mensen kwamen daarbij om, plus de dader. Een bescheiden monumentje met ballonnen onder glas in een plantsoen aan het kruispunt herinnert aan de slachtoffers.  

Even Apeldoorn bezoeken

Apeldoorn zelf is een knusse stad met enkele waterpartijen. De moeite van het bezoeken waard is CODA: Cultuur Onder Dak Apeldoorn is bibliotheek, stadsarchief en museum tegelijk, met de grootste sieradencollectie ter wereld en een tweejaarlijks befaamd kunstfestival waarbij enkel papier en karton gebruikt worden. Gelderland is papierland: door de unieke waterhuishouding van beken en sprengen, waarmee Willem III in Het Loo de hoogste fontein van zijn tijd kon aanleggen (13 m), is de provincie al sinds de 15de eeuw een centrum van papierproductie.

Middelpunt van Nederland

Aan de westelijke kant van de Veluwe nader ik bij Lunteren het einddoel van mijn tocht door Gelderland: het geografische middelpunt van Nederland. Niet helemaal wetenschappelijk verantwoord precies daar, maar toch wel strategisch boven op de top van de Goudsberg ligt in een bos, ruim voorzien van wandelpaden en uitkijktorens, de zwerfkei met daarop de inscriptie ‘Middelpunt van Nederland’. In 1980 is de in 1965 geplaatste kei echt gaan zwerven, toen studenten van de Wageningse Universiteit hem kaapten. Of dit nog steeds het middelpunt genoemd kan worden – met nieuw land in het IJsselmeer en de wisselende Maasgrens? Die vraag stelt men zich niet. Overigens kennen ook Soest, Eembrugge, Putten en Ermelo een middelpunt, afhankelijk van hoe je ‘middelpunt’ definieert: met of zonder water, als midden van een omschreven rechthoek of van een cirkel, als snijpunt van diagonalen, als zwaartepunt… Niet het enige middelpunt dus, maar wel eentje dat er monumentaal mee uitpakt.

Muur van Mussert

In 1937 vond de Nederlandse Léon Degrelle – Anton Mussert, leider van de NSB – dat middelpunt op de Goudsberg wel een ideale locatie voor massabijeenkomsten naar het voorbeeld van Hitlers openluchttheater in Nürnberg. Hij liet vlakbij een enorme muur met podium optrekken in een open plek in het bos. Gek genoeg legden de Duitsers later alles stil: de nazi’s hadden het niet zo begrepen op massabijeenkomsten in bezet gebied. Vandaag staat de muur op de camping van Carolien van Setten. Haar grootouders kochten het terrein met de muur, die onlangs geklasseerd is als Rijksmonument en al 80 jaar rustig staat te verkommeren op een bungalowpark waar vooral Poolse en Litouwse bouwvakkers logeren. Enkele jaren geleden was er commotie omdat Van Setten de bouwvallige muur wilde afbreken. De bakstenen muur ziet er echter extreem recht en best nog stevig uit, verstopt achter groen en struiken. De openingen naar de ruimten eronder zijn open, maar behalve bouwpuin en vleermuizen is er niets te zien. ‘Vandaag zijn er vage plannen’, zegt ze, ‘om er een educatief centrum op te zetten, er is een stichting voor opgezet. Ik verdien geen cent aan die muur, dus ik maak er geen reclame voor.’ Misschien is een asielzoekerscentrum nog een gepaste bestemming voor het bungalowpark aan de voet van de muur.

Halte voor de nacht

Camping Het Liederholt (Beekbergen) ligt ten zuiden van Apeldoorn in het midden van de Veluwse bossen. Het is een uitgestrekt vakantiepark met zwembad en veel animatie voor groot en klein. Er is een apart, verhard camperveld en een trekkersveld op gras met een aparte uitgang, dicht bij het entreegebouw.