Langs de oevers van de Grensmaas

Fietsknooppunten 22-25-24-26-46-49-50-56-57-51-52-53-58-559-54-131 (54,5 km)
Maaseik
xzandzakjes hield een waterkeringsmuurtje de voeten van het Maaseikse gehucht droog. Winterdijk werd zomerdijk. In hete zomers is men hier eerder gewend aan een doorwaadbare Maas. Onwaarschijnlijk hoe de ontketende Maas van toen nu weer de rust zelve is en in de verte rustig meandert in de uitgestrekte Maaswaarden. Tot Maastricht zal de onvoorspelbare rivier onze vaste metgezel zijn wanneer we langs de Belgische linkeroever stroomopwaarts fietsen. En morgen aan de overkant weer stroomafwaarts, met wind mee.
Dilsen-Stokkem
Langs de vele grindplassen bereiken we in Stokkem het vernieuwde natuurcentrum De Wissen, een van de poorten tot RivierPark Maasvallei. Christel Leenders neemt ons op wandel naar de lemen uitkijktoren Negenoord, tussen de fluisterboten, kampeervlotten, konikpaarden en galloways. Die koeien laten op de wandelpaden weleens een Limburgse vlaai achter, dus uitkijken! ‘Door de overstroming gingen veel broedsels verloren’, vertelt ze, ‘maar de natuur herstelt zich snel: de vogelouders legden meteen extra eieren.’ In het RivierPark tussen Maastricht en Kinrooi worden grote inspanningen gedaan om herhaling te voorkomen. Baggerwerken en minder steile oevers houden het snelstromende water in het midden van de rivier. Ook wordt er landbouwgrond opgeofferd. ‘In De Wissen leer je als bezoeker dat we moeten leren leven met de natuur.’
Op de vochtige bodem tieren de wilgen als onkruid. Ze leveren de wissen waarmee Stokkem een vlechtmekka werd. Ooit was het vlechten er dé bron van inkomsten, vandaag een vergeten ambacht dat De Wissen in leven probeert te houden.
Maasmechelen
De Belgisch-Limburgse Maasroute ruilt even de Maas in voor het pittoreske Leut: de pastorie, het oude kerkhof, de kerk met bloemenweide, het kasteel Vilain XIIII… Het kan zó het decor van een Vlaamse belle-époquefilm zijn. We volgen een stukje Zuid-Willemsvaart. Dat kanaal werd ten tijde van de Nederlanden aangelegd om het zuiden te ontsluiten. Noord en zuid gingen echter hun eigen weg en honderd jaar later werd aan de andere kant van de Maas opnieuw een kanaal gegraven. Terwijl de Grensmaas ‘wild’ gelaten wordt, kan over het Julianakanaal de scheepvaart vanuit Luik noordwaarts.
In Kotem meren kajakkers aan die vanuit Smeermaas aangedreven komen. Wie het nuttige aan het aangename wil paren, kan zich bij Kajak Maasland aanmelden voor een tocht met een Maas Cleanup Pakket. Uitgerust met vuilzak en prikstok mogen de kajakkers dan het zwerfvuil van de oevers plukken. Koen Heemskerk: ‘Daar wordt vaak om gevraagd. Mensen komen zelfs speciaal hiervoor af. Niet enkel na een overstromingsramp, want na elke winter of hoogwater is er veel plastic zichtbaar. Op acht jaar tijd is zo al 100 ton uit de Maas gehaald, afgelopen week alleen al veertien vuilniszakken vol. Er worden op de oevers wel vaker opruimingsacties gehouden, maar met de kajak kom je op onbereikbare plekken, bijvoorbeeld de eilandjes in de rivier.’ Verderop in de bocht van Kotem verstoort de hoge brug van de snelweg de pastorale rust. Behalve de bruggen in Maaseik en Maastricht vormt deze de enige vaste verbinding naar de overkant. Snel weg hier.
Lanaken
In Uikhoven buigen we weer af naar de Zuid-Willemsvaart en rusten even in Oud-Rekem, het ‘mooiste dorp van Vlaanderen’. Dat was ooit anders. ‘Toen ik klein was, mocht ik overal fietsen, maar niet in Oud-Rekem’, vertelt Guy Borghoms, ‘daar woonde “vies volk”. Nu vooral Nederlanders...’ Hij en zijn echtgenote Brigitte Motmans zijn leerkrachten Latijn en gidsen ons graag door het heropgeleefde dorpje met zijn veertigtal geklasseerde gebouwen. Er wordt volop gerenoveerd. Zo ook de voormalige werkhuizen en gebouwen van de psychiatrische kliniek achter het kasteel en een prachtige kastanjedreef. Dit vernieuwde Oud-Rekem is te danken aan een privé-initiatief. Brigitte spreekt eerbieding van ‘meneer’ Léon Hermans, de Nederlands-Limburgse ondernemer die in de jaren ‘90 het zieltogende kasteel kocht en restaureerde, een voorbeeld dat in de rest van het dorp gevolgd werd. Het 400 jaar oude renaissancekasteel, gebouwd door graven d’Aspremont-Lynden, werd na de Franse Revolutie een bedelaarsgesticht en dan rijkskliniek. Het interieur – enkel te bezoeken als er een expo gehouden wordt – is kaalgestript na de geleidelijke verhuis van de kliniek naar een nieuwe locatie. Met zicht op het indrukwekkende exterieur kan er nu gefeest worden bij het poortgebouw.
Het kleine Oud-Rekem heeft een groot gevoel van eigenwaarde: het promoveerde van heerlijkheid tot baronie en zelfs onafhankelijk rijksgraafschap Reckheim, bij de gratie van de Rooms-Duitse keizer, die wel een buffer tegen het naburige Maastricht kon gebruiken. De barokke museumkerk was een schenking van de graaf, maar viel kleiner dan gepland uit: vandaar het trompe-l’oeil achter het altaar. Het concurrerende franciscanerklooster is inmiddels verdwenen, op de kloostermuur en de paterskerk na. Die laatste kreeg een schitterende herbestemming als ‘pianobelevingscentrum’ van pianobouwer Maene. Tussen de biechtstoelen staan blinkende vleugels: 3x bellen en pater Gisleen komt je zó de biecht afnemen. Een nieuwe verdieping met concertzaal biedt een mooi zicht op het Clerinx-orgel. Iedereen is welkom, ook als je geen piano wil kopen.
In het Lanakense Pietersheim is het kasteel nu een hotel-restaurant, maar de rest van het domein is sinds de jaren ’70 gemeente-eigendom. De waterburcht – toen in erbarmelijke staat, maar vandaag garant voor een boeiende trip naar de middeleeuwen – is gratis toegankelijk. Wilfried Geraerts, afdelingshoofd vrije tijd van de gemeente: ‘Deze winnaar van de monumentenprijs is een geliefde locatie voor trouwers. Als een van de toegangspoorten van het Nationaal Park Hoge Kempen is het een startpunt voor tal van wandelroutes. Twee daarvan kregen van het Deutsches Wanderinstitut het keurmerk Premiumwanderung vanwege de unieke natuuromgeving en infrastructuur.’ In de grote, educatieve kinderboerderij vertrekt een kabouterwandeling. Ook fietsers komen hier aan hun trekken, met o.m. de Limburgse fietsvierdaagse in september.

Fietsknooppunten 559-10-01-02-79-08-14-15-16-17-45-41-80-27-19-13-03-01-10-01-22 (69 km)
Maastricht
Zonder de Maas over te steken, rijden we Maastricht binnen. Zo valt pas echt goed op dat de stad een Nederlandse enclave is op de linkeroever. We doorkruisen de historische binnenstad en steken de Maas over via de wandel- en fietsbrug naar de almaar groeiende stadsdelen op de rechteroever. We bevinden ons nu op de Nederlandse arm van de EV19. De wit-groene bordjes zijn net iets minder goed zichtbaar dan de blauwe aan de overkant. In de drukke buitenwijken van Maastricht is het dus even goed opletten, ook voor het verkeer.
Zodra we richting Borgharen gaan, wordt de route weer landelijk. Aan de waterburcht draaien we van de Maas weg. Kenmerkend voor de route op de rechteroever is dat we de Maas er minder te zien krijgen. Omdat ze de neiging heeft oostwaarts te gaan, houden wegen en fietspaden zich liever wat van de rivier verwijderd. Achter Itteren is duidelijk zichtbaar hoe we door de uitgestrekte Maaswaarden fietsen: in de vlakke en lage begroeiing is er geen enkele bewoning te bespeuren, op een grote, hoger gelegen hoeve na: kasteelhoeve Hartelstein. De vierkantshoeve met kringloopwinkel en woonwerkgemeenschap is ook een archeologisch centrum, met resten van een Romeinse villa, Vikingwapens en het grootste Europese paardengraf. De zichtbaar zonevreemde hoeve staat in een uiterwaard van het grensmaasproject. In 2008 startten in Itteren de Nederlandse Maaswerken, die in 2025 moeten afgerond zijn. Aan de overzijde van de rivier hier ligt Herbricht, het uitdovende Lanakense gehucht dat ook aan de natuur wordt prijsgegeven. Café Maasvallei, hoeves en huizen mogen bewoond blijven, maar niet verkocht of geërfd: bedoeling is dat de bewoners wegtrekken. De overstroming vorige zomer heeft de laatste bewoners daar nog meer van overtuigd.
Meerssen
We steken het Julianakanaal over. Langs een 17de-eeuwse kasteelhoeve komen we in Geulle aan de Maas, een charmant dorpje met statige panden aan de overkant van het voetveer in Uikhoven. We volgen een heel eind het Julianakanaal, dat voor de bevaarbaarheid vanuit Luik hoger is aangelegd. Vanaf de Belgische oever, tussen Kotem en Uikhoven, zie je hier de masten van zeilboten hoog boven de Maas zweven. Wanneer het kanaal in Maasbracht weer in de Maas uitkomt, moet het hoogste Nederlandse sluizencomplex dan ook liefst 11 m verval goedmaken.
Stein
Zover zijn we nog niet. We keren Stein in. Wie over de snelweg via Maasmechelen richting Heerlen en Aken rijdt, kent Stein misschien als een drukke, weinig aantrekkelijke slaapstad in de schaduw van chemiereus DSM. Maar na even kronkelen door de woonwijken komen we plots aan de groene rand van het oude Stein uit, bij een kasteelruïne. Met daar tegenover, pal op het fietsknooppuntennetwerk, de ambachtelijke brouwerij De Fontein van Rik en Lonneke Brouns. Na een verfrissende kennismaking met een zowaar lekker Nederlands streekbiertje steken we het kanaal weer over.
Sittard-Geleen
We worden welkom geheten in ‘het smalste stukje Nederland’: 4,8 km scheidt hier België van Duitsland: geen wonder dat het Maaslandse dialect zo Duits lijkt. De LA-fietsroute deelt hier de weg met de vorig jaar op de Fiets- en Wandelbeurzen van Gent en Utrecht als mooiste wandeling van de Benelux bekroonde Lange Afstandswandeling in het RivierPark. Met de fiets trek je door hetzelfde landschap, alleen iets sneller.
Ter hoogte van Obbicht komen we nog eens langszij de Maas. Komende vanuit Duitsland stak Willem van Oranje hier op 5 oktober 1568 de rivier over, om op te rukken naar Brussel. Het dorp verschuilt zich achter een forse, met zware keien versterkte bocht in de Maas. Met reden: op 15 januari 1643 kostte een watersnood die het dorp wegvaagde ruim 500 levens. Aan de overkant herkennen we de toren Negenoord van De Wissen. Die staat waar toen het oude Obbicht zich bevond.
Het doet me denken aan het lot van het kasteel Elsloo, ten zuiden van Stein, dat vandaag op de bodem van de Maas rust. Ook dit kasteel schoof oostwaarts op toen de eerste burcht geleidelijk ten prooi viel aan de Maas. Bij heel lage waterstand laat de rivier er nog enkele resten zien. Ik zie er vooral een waarschuwing voor de kracht van de natuur in. Aan de overkant van de verdronken burcht zijn nu ook de laatste huizen van het Kotemse gehucht de Hal verdwenen: na de overstromingen van ’93 en ’95 werd beslist de winterbedding geleidelijk te ontruimen. Enkel de grenspaal staat er nog.
Echt-Susteren
We wijken even af van de Maasroute door vlak voor Roosteren de weg naar Visserweert in te slaan. Het gehucht is uitsluitend per brug te bereiken, als een eiland tussen Maas en uiterwaard. Dit ‘insula pescatorum’ van knus tegen elkaar geschurkte huisjes en enkele hoeves heeft iets van een vrijstaatje. Vorig jaar in juli was de Maas, met Heppeneert aan de overkant, hier liefst anderhalve km breed. Nu moeten we goed zoeken waar ze is. Honderden en honderden ganzen stijgen in de Maaswaarden druk gakkend op. Ze vliegen rond, om dan weer neer te strijken in een onbegrijpelijk, maar onwezenlijk mooi luchtballet.
Maasgouw
We omzeilen het dorp Ohé en Laak en passeren het uit het lege landschap stekende kasteel Hasselholt, hier ook wel ’t Gäötje genoemd, een goed in Maaslandse renaissancestijl. De jaarankers 1651 zijn duidelijk zichtbaar tegen de trapgevel, maar in werkelijkheid is het hoofdgebouw nog ruim 100 jaar ouder. Dat stond hier dus al toen de Spanjaarden in onze volgende stop een bolwerk oprichtten in de opstandige Nederlanden. Het stille Stevensweert roept in zijn stervormige stratenplan nog die tijd op. Later nam het Staatse leger het vestingstadje over. Bij het binnenkomen van het nu vredige stadje langs de Maasdijk staat bij de grenspaal een kanon gericht op het Belgische Kessenich, meer bepaald op het Houbenhof. De grote 16de-eeuwse hoeve bleef de ontgrinding gespaard en ligt nu op een schiereiland tussen de Maas en grindplassen. Op het naar de laatgotische beeldsnijder Jan van Steffeswert genoemde plein staan staat, stad en kerk(en) wantrouwig dicht bij elkaar: vanuit hun ambtswoningen konden legerleider, burgemeester, pastoor en dominee elkaar in de gaten houden. Van de vestingwerken is tegenover de jachthaven nog één pittoreske hoek bewaard, gedomineerd door eenden, ganzen en zwanen.
Verderop is Maasbracht dan weer de thuishaven van de binnenvaart (met eigen museum), een mekka voor wie wil shoppen in watersportwinkels. We dalen af in de stad over het sluizencomplex dat het Julianakanaal doet uitmonden in de Maas, maar we zijn zeilers noch binnenschippers en zijn er dus snel op uitgekeken. We keren terug naar Ohé en Laak voor het fietsveer naar Ophoven. Van aan de jachthaven is het slechts enkele kilometers naar Maaseik, ons start- én eindpunt. Op de Markt trakteren we onszelf op een rondje Maes pils.